#Etnografia sezonowo „Tradycja w małym paluszku” – Marzanna i Gaik – Inicjatywa lokalna

28 marca wraz z dziećmi z Miejskiego Przedszkola nr 52 pożegnaliśmy zimę i zaprosiliśmy wiosnę do naszego muzeum. Dzieci poznały obrzęd marzanny i gaika, dowiedziały się czym jest recycling i upcyckling oraz dlaczego obecnie nie topimy marzanny. Na chwilę zamieniły się również w ogrodników. Na zakończenie zajęć dzieci przyozdobiły gałązki tworząc gaiki, dzięki którym wiosna na pewno na jakiś czas zagości w naszym Harcerskim Muzeum Etnograficznym.

Marzanna i gaik to obrzędy związane z okresem nadejścia wiosny. Pierwotnie gaik nieodłącznie towarzyszył marzannie. Obrzęd marzanny miał na celu definitywne pożegnanie zimy, by następnie wraz z gaikiem przywitać i wprowadzić do wsi wiosnę. Najstarsze informacje o obchodach marzanny pochodzą już z XVI w., a obrzęd ten uznawany jest za najstarszy poznany i opisany zwyczaj wiosenny.
Obrzęd marzanny polegał na wynoszeniu ze wsi słomianej kukły ubranej w kobiecy strój (często ludowy, wianek przyozdobiony kolorowymi wstążkami). Jeśli w pobliżu wsi znajdował się zbiornik wodny, marzannę topiono, jeśli nie, palono lub porzucano. W wyprowadzaniu kukły brały udział kobiety lub dziewczęta. Uroczystość odbywała się przy akompaniamencie specjalnych pieśni.

„Marzaneczka krasna
Co w lesie urosła
W lesie ją ścieli
Do domu ją wzięli
Nasz gaik zielony
Pięknie przystrojony”

Następnie do wsi wnoszono gaik, inaczej nazywany również maikiem czy nowym latkiem. Była to ustrojona wstążkami, łańcuchami z kolorowego papieru lub słomy, gałązka zielonego drzewka, jodły lub sosny. W niektórych miejscowościach Śląska do wsi wnoszono kukłę zwaną Dziewanną, boginią życia. Piosenki towarzyszące wnoszeniu gaika miały radosną treść dotyczącą rodzącej się do życia przyrody, czy zasiewów.
Męskim odpowiednikiem marzanny był marzaniok. Była to kukła męska, ubrana zazwyczaj bardzo niechlujnie, w przeciwieństwie do jej żeńskiego odpowiednika. Grupa niosąca marzannę oraz druga grupa z marzaniokiem wyruszały z przeciwległych krańców wsi po czym spotykały się i wspólnie wynosiły kukły.
Bardzo często z marzanną czy gaikiem odwiedzano domy w zamian otrzymując niewielką zapłatę.
Obecnie obrzęd marzanny jest formą zabawy organizowanej 21 marca, czyli w pierwszy dzień wiosny, głównie przez przedszkola i szkoły. Dzięki corocznym korowodom ze słomianą kukłą jej pierwotna funkcja jest przekazywana kolejnym pokoleniom.

Małgorzata Łozowska

Źródła:
Pośpiech J., Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1987.
Staszczak Z., Śląska forma obrzędu Marzanny i Gaika na tle porównawczym, Opole 1964.

Warsztaty współfinansowane w ramach Inicjatywy Lokalnej Miasta Katowice.

fot. Olga Wazowska